Yalnızca okumak değil, birlikte yaşamak için de edinip biriktirdiğimiz, Montaigne’nin “krallığım” dediği kitaplar ortasında, adeta bir labirentte nefes alıp vermek bazıları için eziyete dönüşüyor kimileri içinse bir tutku halini alıyor.
Bibliyopatların kitaplarla kurduğu bağ, sadece okumayla ve biriktirmeyle hudutlu değil. Ömürle, kayboluşla, unutuşla ve yok edilişle bir çabayı de içeriyor bu bağlantı. Hasebiyle kitaplara yaklaşan (onları anlayan) ve onlara bağlanan bibliyopatın günahsız bir “hastalığına” dönüşüyor bu. Hepsi okunmasa da meskeni kaplayan kitaplar orada ve bazen bir ihtimal olarak duruyor; geçmiş ve artık, gelecek için çoğalıyorlar.
Alberto Manguel’in “yuva” dediği, Umberto Eco’nun “geçmiş-bugün köprüsü” diye nitelediği kütüphanelere ve kitaplara nazaran konutunu düzenleyen bibliyopatlar için kıymetli olan bir öbür şey de kitapların kendisi: Nasıl ki bir yapıyı oluşturan malzemeler varsa kitabı meydana getiren ve sağlam kılan materyaller de var.
William Morris, Edwin Heathcote ve Eric Grill, ‘Kitabın Mimarisi’nde bu teknik tarafı hatırlatırken edebiyatı elden bırakmadan kitabın varlığına ağırlaşıyor.
ACELEYE GETİRİLMEMESİ GEREKEN ‘GÜZEL BİR NESNE’
Heathcote’un deyişiyle mimarinin temel ögesi misali tuğla ve beton üzere olan kitaplar, ister klasik ister çağdaş biçimde tasarlansın, gözün gördüğü ve ele gelen; ticari gereklilikleri aşan (daha doğrusu aşması gereken) ve onları sevenlerde coşku yaratan birer varlık. Morris’in sözüyle kitap, “bir sanat eseri” diye nitelenebilir: “Kitabın konusu ne olursa olsun ve dekorasyonu ile her ne kadar ilintisi bulunursa bulunsun, tekrar de genel düzenlemesiyle dikkat çeken ve düzgün bir kitap ise kendi başına bir sanat çalışması olabilir (…) Aslında bir kitap, basılsa da yazılsa da hoş bir obje olma eğilimindedir ve şayet bugün buna karşın yakışıksız kitaplar üretilebiliyorsa korkarım ki bunun sebebi kasıttan öbür bir şey olamaz.”
Kitabın Mimarisi, William Morris, Edwin Heathcote ve Eric Grill, Mütercim: Seda Garzanlı, 52 syf., SUB Yayın, 2024. Morris, düzgün ve berbat olanın ötesinde, tasarım babında hoş ve berbat kitap ayrımını öne çıkarıyor. Hasebiyle ikisinin birlikteliğinin yani mimarinin, kitabın geleceğini belirleyeceğini söylüyor. Sayfalarının imajının ve okunabilirliğinin, kenar boşluklarının ve klişesinin, yeterli ve hoş tasarlanması gerektiğinden bahsediyor. Öbür bir deyişle hem içeriğin hem de biçimin; kapağından son sayfasına, fontundan dizgisine ve kullanılacak kâğıda dek hiçbir şeyin aceleye getirilmemesi ikazında bulunuyor.
Morris, sorunun teknik kısmıyla ilgili hem yeni hem de tarihi örneklere odaklanırken Heathcote, kelama bir tehlikeye dikkat çekerek başlıyor: “Şu sıralar, kitabın varlığı daha evvel olmadığı kadar tehdit altında. E-kitaplar ve tek kullanımlık teknik ıvır zıvırların sayısının gitgide artması, aslında kitabın en eski ve en fizikî hâlini daha cazibeli kılıyor. E-okurlar, kitap içeriğini paylaşma imkânı bulsa da fizikî bir işaret bırakamıyor, makine kapandığında yahut bozulduğunda bilgi yok oluyor. Mimarinin bir modülü olmalarından fazla gitgide büyüyen bir dağınıklığa yol açıyorlar.”
DİRENEN KİTABIN ENTELEKTÜEL VE SANATSAL GÜCÜ
Kitabın hayat alanlarındaki gözle görülür ve elle tutulur varlığını dönüştürme teşebbüslerinin, bilgiyi ve bilgiye direkt ulaşma imkanını örselediğini belirten Heathcote, böylelikle karmaşa içindeki sistemin yok edilmeye çalışıldığını hatırlatıyor. Başka bir tabirle meskenin mimarisi ile kitabın mimarisi ortasındaki alaka ve bağlantı kayboluyor. Bu noktada, bahsi geçen münasebetin ve bağlantının değerini anımsatıyor müellif: “Yerden tavana kadar uzanan raflara yerleştirilmiş kitap sırtlığı ile kaplı bir duvarda, kitaplar ve tuğlalar ortasındaki irtibatın farkına varılır. Bilgisi yapıya gömülü ve imgesi ise tavanı taşıyan kitaptır. İma edilen ise aydınlanma ve gökyüzüne seyahat, kitapların içindeki sayfalardır. Yerdeki mobilyalar, koltuklar ve sandalyeler yerden raflara uzanan merdiven yahut ufak basamaklar üzeredir. Bir tuğla nasıl muazzam büyüklükteki bir duvarın ölçeğini, insanı bir ölçeği sergileyerek insanileştiriyorsa bir insan elinin tutabileceği bir boyuta sahip olması üzere kitaplar da çok büyük bir duvarın ölçeği olabiliyor.”
Benjamin’i anan Heathcote sözlerle, onlara verilen biçimlerle, görsellerle ve dizaynla meydana getirilen kitabın mimarisi ile meskenin mimarisi ortasında irtibat kuruyor. Grill ise mevzuya sanat açısından yaklaşırken yaratıcılığa atıf yapıyor; düşük maliyet dileğiyle yaratıcılığın köreltilmemesi, entelektüelliğin ve yeteneğin geri plana atılmaması gerektiğini hatırlatıyor. Velhasıl sanayi dünyası ile entelektüel dünya ortasında bir hudut bulunmasından, ikisinin birbirinin yerini almaması gerektiğinden kelam ediyor.
Morris, Heathcote ve Grill, vaktimizde varlığını korumak için adeta direnen kitabın entelektüel ve sanatsal gücünü, kendine has mimarisinden ve insanın onunla kurduğu ilgiden aldığını hatırlatıyor. Bu, beri yandan kitap ile yapıların bağlantısını de içeriyor. Hülasa kitabın mimarisi ile yapının mimarisi bir noktada buluşuyor.